"De grootste truc uit de geschiedenis"
Marc Davidson is hoogleraar Filosofie van duurzaamheid en milieu aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. “Een beter milieu begint bij jezelf.” Met deze zin opende Marc Davidson in 2018 de lezing ‘Filosofie van de duurzame keuze’, onderdeel van de serie ‘Groene bedoelingen’ bij de Universiteit van Utrecht. Marc legt daarin onder andere uit dat verantwoordelijkheid nemen voor het milieu berust op een algemeen moreel principe: het niet schaden van anderen. En die anderen zijn de toekomstige generaties: voor hen moeten we een leefbare aarde achterlaten.
Je bent zeer actief op het gebied van klimaat. Wat is voor jou de relatie tussen het klimaat en filosofie?
“De relatie tussen filosofie en klimaat heeft een grote overlap met de psychologie. Waarom zitten we in een crisis en waarom is het zo moeilijk daar iets aan te doen? Waarom hebben we moeite met de verre toekomst en wentelen we zaken op elkaar af? Klimaat is een hele lange termijn kwestie. Als je maatregelen neemt, doe je dat voor anderen, voor toekomstige generaties. Daar hebben mensen moeite mee. De fundamentele filosofische vragen zijn van ethische en morele aard: wat behoren we te doen, welke waarden liggen ten grondslag aan ons gedrag?”
Volgens natuurfilosoof Matthijs Schouten moeten we opnieuw verliefd worden op de aarde, om zo onze relatie met de natuur te herstellen.
Ik heb daar een andere kijk op. Ik vind dat een beetje een romantisch idee, alsof we vroeger wel een goede relatie hadden met de natuur en nu niet meer. Het ging, volgens de aanhangers van dat idee, mis bij Aristoteles die de mens plaatst boven al het andere en het christendom verspreidde datzelfde gedachtegoed. Mijn beeld is eerder darwinistisch. Deze visie houdt in dat, heel kort en grof gezegd, alles in de natuur consumeert en zich vermenigvuldigt totdat het de grenzen van het systeem raakt en teruggeworpen wordt tot het niveau van een strijd om het bestaan. Wij geloven dat in de natuur alles in harmonie is, maar dat is helemaal niet zo. Het is vrij ellendig, een continue strijd. Als een soort door evolutie tijdelijk een voordeel ontwikkelt ten opzichte van andere soorten, dan is het leven een tijdje wat meer comfortabel, maar daarna heeft die soort zich zo vermenigvuldigd dat hij zelf ook weer wordt teruggeworpen op die ellendige strijd om het bestaan.”
“Tot nog toe volgen wij datzelfde pad. Dus terug naar onze oude relatie met de natuur? Nee, ik hoop het niet. Wat wij moeten doen, wat wij moeten ontwikkelen is een truc die nog nooit is uitgehaald. We moeten ons bewust zijn van hoe alles met elkaar in verband staat. Wat wij nu doen, het afwentelen, dat is niet veel anders dan wat er in de natuur gebeurt. Dat is heel kortzichtig en dom. Dus juist als wij in staat zijn om ons te beteugelen en ons duurzaam te ontwikkelen, dan doen we een trucje dat nog nooit in de natuur is vertoond. Dan zijn we de eerste soort die zich duurzaam weet te onttrekken aan de strijd om het bestaan.”
Dus we moeten ons realiseren dat ons eigenbelang ligt in het temperen en beteugelen? We moeten een ‘lange-termijn-eigenbelang’ ontwikkelen, en dan ook nog over het eigen leven heen?
“Ja. We zien onszelf als een verheven soort maar tot nog toe gedragen we ons net als alle andere dieren en organismen. We hebben een verdere stap nodig.”
Wereldwijd is het voedsellandschap in gevaar door klimaatrampen. Diverse experts pleiten voor een kortere keten; meer voedsel lokaal produceren en minder van ver weg halen. Is dat een oplossing?
“Wat ik zelf graag zou zien, is een goed internationaal klimaatbeleid. Als je dat hebt, dan betekent het onder andere dat transport duurder wordt en dan wordt er ook minder voedsel van ver weg ingevlogen. Maar wat pas echt effect heeft, zijn veranderingen in het consumptiepakket zelf. Een hele grote slag is minderen of stoppen met het consumeren van dierlijke producten.”
Internationaal klimaatbeleid: wie moet dat doen?
“Dat moeten wij met z’n allen doen en wat daarvoor nodig is, is een politiek mandaat: je geeft politici toestemming om dat te doen. Wat klimaatbeleid vraagt is het afstaan van autonomie. Binnen een land sta je toe dat een overheid iets over je te zeggen heeft, bijvoorbeeld een energiebelasting heft, en dat is al snel lastig. Internationaal is de discussie nog veel moeilijker. Want dan geef je een internationale organisatie toestemming om iets over je te zeggen. En dat is een hele gevoelige kwestie, zoals je ziet bij Brexit, bij Trump, bij al het nationalisme. Er is juist een beweging tégen het afstaan van autonomie. Voor internationaal klimaatbeleid is de bereidheid nodig om een stuk autonomie af te staan.”
Dat is voor veel mensen natuurlijk heel moeilijk. Je hoort bij een land, bent misschien wel een trotse Nederlander, en dan laat je mensen uit een ander land een belangrijke stem hebben in wat er op jouw bord ligt.
“Identiteit is vooral gevormd in oorlogen, als er een gemeenschappelijke vijand is. We hebben Europa opgebouwd in ellende en de generaties die de ellende aan den lijve hebben ondervonden, zijn bezig te verdwijnen. Nu vragen mensen zich af waarom hebben we Europa eigenlijk nog nodig. Helaas hebben we blijkbaar ellende nodig om ons te verbinden en autonomie op te geven.”
Ik ben een vooruitgangsdenker. Het gaat wel heel langzaam, maar we gaan vooruit, denk ik altijd.
We hebben dus een gemeenschappelijke vijand nodig? Is de coronacrisis zo’n vijand?
“In allerlei artikelen wordt dat gesteld. Dat de coronacrisis ons de ogen opent voor het belang van goed klimaatbeheer. Ik geloof dat niet. Maar wat ik wel geloof, is dat deze periode ons laat zien wat het belang is van een overheid die zaken coördineert en zorgt voor mensen die het meest getroffen worden. Plotseling beseffen mensen dat ze een overheid nodig hebben om zaken te regelen die je als individu niet voor elkaar krijgt. Ik hoop dat we meer vertrouwen krijgen in de overheid, waardoor we ook meer kunnen doen op klimaatgebied. Ik ben een vooruitgangsdenker. Het gaat wel heel langzaam, maar we gaan vooruit, denk ik altijd. Hoewel… wat er nu gebeurt met Trump en Brexit en Bolsenaro… Wat is hier aan de hand? Het lijkt wel alsof er over de hele wereld een soort neoliberale wind waait. Filosofen en economen, zoals Ayn Rand en Milton Friedman, en politici zoals Margaret Thatcher en Ronald Reagan, hebben iets op gang gebracht wat je nu op allerlei plekken tegenkomt. Een focus op individualisme en competitie, en een toegenomen argwaan tegen overheden.”
Hoe zie je de rol van de media hierin? Ik heb het idee dat daar heel veel blijft liggen. Vaak zie je pas achteraf, in goede documentaires, boeken of films, wat er echt is gebeurd en dan vraag ik me af: waarom was dit niet algemeen bekend?
“Veel media zijn niet onafhankelijk. Er spelen veel politieke en financiële belangen. Dat zou natuurlijk losgekoppeld moeten zijn van nieuwsvoorziening. Veel media zijn de spreekbuis van bepaalde partijen. Dat zie je bijvoorbeeld heel duidelijk bij het Amerikaanse Fox News. Om op de hoogte te blijven, volg ik ook Fox News. Het is opmerkelijk. Ze besteden daar geen aandacht aan de coronacrisis, maar laten wel de ingegooide ruiten zien tijdens de Black Lives Matter-demonstraties. Ze vertonen alleen dat wat in het belang is van Trump.”
Nou, de NOS kan er anders ook wat van. Ik las op de NOS-site laatst een artikel met de kop “In 2050 is 40% van de beroepsbevolking arbeidsmigrant”. Zo’n kop en de toon van het artikel “suggereren dat dit heel erg ongewenst is, terwijl, als je het artikel kritisch en aandachtig leest, er uit te zeven valt dat die arbeidsmigratie juist goed is, want anders kunnen we nooit onze zorg- en vergrijzingskosten opbrengen.
“Daar ligt dan ook een hele belangrijke opdracht voor het onderwijs, om jongeren te leren kritisch om te gaan met informatie, om de juiste bronnen te zoeken en te zien welke bronnen minder betrouwbaar zijn. Het onderwijs kan jongeren helpen om te begrijpen hoe informatie tot stand komt.”
“De stemgerechtigde leeftijd moet naar 16 jaar. Mensen van 16 zijn tegenwoordig heel mondig en volwassen. Het is logisch dat ze mee kunnen stemmen over hun eigen toekomst. Dit moet je dan wel combineren met onderwijs. Het vak burgerschap moet een verplicht vak worden met dezelfde status als wiskunde, Engels en Nederlands. Bij burgerschap kun je leren over politiek en door te stemmen breng je het in de praktijk.
Primair wordt je op school opgeleid tot economische actor, die in staat is een baan te verwerven. Maar je wordt niet opgeleid tot burger, tot mens. Wat heb je absoluut nodig voor een baan? Rekenen en taal. Dus dat is verplicht. Maar begrijpen wat samenleven is, is niet verplicht, want dat is niet nodig om te kunnen werken. Het punt is natuurlijk dat wiskunde en Engels niet waardegeladen zijn, daar zullen politieke partijen niet over in de clinch raken. Burgerschap en samenleving zijn wel waardegeladen en dan krijg je de rechts/links-discussie. Dus dat is wel ingewikkeld.”
Maar ja, als iedereen aan het woord mag zijn, dan kunnen leerlingen zelf kiezen.
“Dat is natuurlijk zo.”
Het belangrijkste is dat we leren om boven ons kortetermijnbelang uit te stijgen.
De Europese meerjarenbegroting voor 2021 t/m 2027 is onlangs afgewezen door het Europees Parlement, op grond van het feit dat er onvoldoende wordt geïnvesteerd in de toekomst. Er moet meer geld gaan naar gezondheid, wetenschap, klimaat en jeugd. Is dit een hoopgevend signaal?
“Ja, dat vind ik wel. Maar aan de moeizaamheid van dit soort overleggen zie je wel weer die angst om autonomie af te staan. We zijn in Europa nog niet bereid om op basis van meerderheid te beslissen. Ieder land heeft vetorecht. Dus alles kan tegengehouden worden. Beslissen bij meerderheid van stemmen kan wel eens pijnlijk zijn. Het betekent dat er wel eens dingen kunnen worden besloten waar Nederland het niet mee eens is. Maar superstaat Europa is nodig om dingen te bereiken. Klimaat, misdaad en sociale ongelijkheid houden zich ook niet aan landsgrenzen.
Alleen een staat kan op voldoende schaal, zonder freeriders, zaken herverdelen en coördineren. Want als je het van vrijwilligheid moet hebben, dan zijn het hele kleine beetjes. Als de overheid morgen alle belastingafdracht vrijwillig maakt dan komt er niks meer binnen en is de hele sociale zekerheid gelijk verdwenen. Ook binnen Europa hebben we die herverdeling nodig. Maar het blijft moeilijk. Wij willen bijvoorbeeld geen geld geven aan landen die er andere waarden op nahouden.”
We hebben het nu over superstaat Europa. Moet eigenlijk de hele wereld niet een superstaat worden?
“De hele wereld als superstaat. Daar heb je een gedeelde identiteit voor nodig. En het vervelende van die gedeelde identiteit is, dat die vaak wordt gevormd door een gedeelde vijand.”
Misschien is er ook een andere manier om die gedeelde identiteit te krijgen. Mijn zoon speelt online games met allerlei mensen over de hele wereld. De digitale wereld maakt het mogelijk om mondiaal samen te werken en te spelen. Dat zorgt ook voor verbinding.
“Ja, jongeren hebben sowieso al meer van dat global citizenship. De Brexit bijvoorbeeld wordt door jongeren veel minder gesteund. Als je die verkiezingen nu zou houden - en ze komen deze keer wel stemmen - dan gaat het niet door. Het is een langzaam proces maar stapsgewijs, mede dankzij internet, games en social media, wordt er één gemeenschap gevormd. Het afschaffen van slavernij en het zorgen voor vrouwenemancipatie kostte eeuwen. Over klimaat, globalisering en internationaal milieubeleid praten we nog maar 50 jaar.”
Het moet ook snel. Klimaatverandering is wereldwijd een urgent probleem. Maar je hebt alle oplossingen wel gegeven: activistisch blijven en hoopvol, goed burgerschapsonderwijs aanbieden, stemgerechtigde leeftijd naar 16 jaar en een stukje autonomie afstaan - wat helemaal niet zo moeilijk is als je wereldburger bent.
“Er moet een hele grote groep zijn die zo wil leven. Die groep moet van zich laten horen. Zodat de overheid ziet dat er echt genoeg draagvlak is. De overheid is de enige partij die collectieve handelingsproblemen kan oplossen. Sociale zekerheid is ook niet mogelijk zonder overheid. Precies hetzelfde geldt voor klimaatbeleid. Slim stemmen is noodzakelijk. Vooral door jongeren. Die moeten stemmen, echt hun stem laten horen. Maar het belangrijkste is dat we leren om boven ons kortetermijnbelang uit te stijgen. Dat we leren om te anticiperen op de problemen die ontstaan als we niets doen aan de klimaatcrisis. We moeten in de toekomst leren kijken en daar ons handelen in het nu op afstemmen.”
De grootste truc uit de geschiedenis?
“Die ja. Als die lukt, dan redden we het wel.”
