Duurzaam burgerschapsonderwijs kan alleen ontwikkeld worden vanuit een duidelijke schoolvisie
Sinds de wet op het burgerschapsonderwijs op 1 augustus 2021 in werking is getreden, moeten scholen aantonen dat zij hun leerlingen onder meer respect voor en kennis van de basiswaarden van de democratische samenleving bijbrengen en daarnaar handelen. Leerlingen dienen competenties te ontwikkelen waarmee zij bij kunnen dragen aan de pluriforme, democratische Nederlandse samenleving; ook dienen zij kennis van en respect voor verschillen in levensovertuigingen bijgebracht te krijgen. Zie voor de volledige wettekst het kader aan het eind van dit artikel.
Curriculum.nu
Curriculum.nu heeft een landelijk leerplan voor burgerschapsonderwijs uitgewerkt. Drie belangrijke basiswaarden van de democratische samenleving staan daarbij centraal: vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Ook mondiale thema’s als globalisering, duurzaamheid en technologie zijn verbonden met de democratische samenleving. Leerlingen leren daarnaast te participeren. Ze krijgen inzicht in besluitvormingsprocessen op lokaal, nationaal en internationaal niveau, en ontdekken de invloed die zij hierop hebben. “Burgerschapsonderwijs moet leerlingen in staat stellen om actieve, kritische, nieuwsgierige en betrokken burgers te worden.” (bron: curriculum.nu)
Tien bouwstenen
Interessant
Interessant vraagstuk
In het Regeerakkoord van het kabinet Rutte IV staat onder meer de volgende zin: “Burgerschap wordt een integraal onderdeel van het onderwijs en wordt gegeven door daartoe bevoegde docenten.”
Ontschotting
Wat opvalt, is dat deze scholen allemaal de visie delen dat ‘ontschotting’ tussen vakken of zelfs tussen niveaus en/of leeftijden noodzakelijk is. Een welingelichte, actieve, sociale, in de pluriforme democratische rechtsstaat participerende burger word je niet in een paar op zichzelf staande lesuurtjes per week. Burgerschapsonderwijs vindt voortdurend plaats en is een wisselwerking tussen alle actoren binnen een school. De vraag is hoe je dit vorm geeft in het reguliere onderwijs. Een interessante aanpak is het domeinonderwijs, zoals dat is vormgegeven door het Dr. Knippenbergcollege in Helmond.
Het Dr. Knippenbergcollege te Helmond werkt met haar ‘domeinonderwijs’ vakoverstijgend en vanuit mondiaal burgerschap. De nieuwe onderwijsvorm biedt onderbouwleerlingen een soepele overgang van basisschool naar voortgezet onderwijs en daagt zowel leerlingen als docenten uit om multidisciplinair en ervaringsgericht te werken.
Het domeinonderwijs op het Dr. Knippenbergcollege is een onderwijsvorm waarmee de school ruim vier jaar geleden is gestart. Leerlingen met havo- of vwo-advies die zich aanmelden voor ‘De Knip’, geven aan of ze de reguliere onderbouw willen volgen, of voorkeur hebben voor het domeinonderwijs. Binnen het domeinonderwijs volgen leerlingen twee jaar lang, naast de kernvakken Engels, wiskunde en Nederlands, lessen in de ‘leerlabs’ Mens & Maatschappij (geschiedenis, aardrijkskunde, staatsinrichting en levensbeschouwing), Mens & Natuur (biologie, natuurkunde en scheikunde), Spaans en Duits. Daarnaast wordt gewerkt in de ‘ateliers’ Sport, Ontwerpen en Techniek. Het hart van het domeinonderwijs wordt gevormd door ‘Persoonlijke Vorming & Mondiaal Burgerschap’. Het Dr. Knippenbergcollege vindt het belangrijk om leerlingen te laten ervaren wat het betekent om wereldburger te zijn en geeft hier onder meer invulling aan door internationale projecten en actieve studiereizen te organiseren.
Binnen het domeinonderwijs wordt een groot beroep gedaan op de zelfstandigheid van leerlingen, die samenwerken in projecten. Onderzoekend leren en een relatie met de praktijk staan hierbij centraal.
Domeinonderwijs vraagt om docenten die over de grenzen van hun eigen vakgebied heen kunnen kijken en samen, binnen de door de school benoemde domeinen, meerdere vakken tot een samenhangend en aantrekkelijk aanbod weten te vormen. Omdat leerlingen met een havo- en vwo-advies de onderbouwjaren samen volgen, is een beoordelingsmethodiek ontwikkeld die resultaten weergeeft op zowel havo- als vwo-niveau. De toetsen zijn per ‘leerlab’ samengestelde toetsen, waaruit valt af te lezen of leerlingen voldoende begrijpen van de diverse onderdelen binnen het ‘leerlab’, of dat zij misschien nog extra ondersteuning nodig hebben.
De methodiek die gehanteerd wordt binnen het domeinonderwijs, is volledig ‘in huis’ ontwikkeld door kartrekkers Pascale Promper en Henk Boekema, en is drie jaar lang gevolgd in een evaluerend onderzoek door dr. Maaike Koopman, Assistant Professor en Research Coördinator bij het expertisecentrum Eindhoven School of Education, onderdeel van de TU/e.
Meer informatie is verkrijgbaar via Pascale Promper of Henk Boekema: www.drknippenbergcollege.nl (Domeinonderwijs).
Veilige oefenplaats
Dit staat overigens ook in het wetsartikel: “Het bevoegd gezag (…) creëert een omgeving waarin leerlingen worden gestimuleerd actief te oefenen met de omgang met en het handelen naar deze waarden.”
Vrij vertaald, betekent dit dat een school haar leerlingen (en docenten!) de ruimte moet bieden om zelf ideeën te ontwikkelen, projecten te starten en invloed uit te oefenen op het schoolbeleid en op het lesmateriaal. Net als in de echte maatschappij, waarin je invloed uitoefent op de maatschappij door te stemmen, je verkiesbaar te stellen, al dan niet duurzaam te ondernemen, je te verenigen in vakverenigingen en deel te nemen aan een protestactie.
Tot op zekere hoogte kennen veel scholen dit al. Er zijn op veel scholen leerlingenraden en er is ruimte voor initiatieven, zoals een projectgroep ‘duurzaamheid op school’. Er is echter een groot verschil tussen ruimte voor op zichzelf staande projecten, meestal getrokken door een beperkte groep actieve leerlingen, of een schoolcultuur waarin ‘oefenen met democratisch burgerschap en sociale cohesie’ onderdeel uitmaakt van de dagelijkse praktijk.
Stem van de leerling
De Haagse Hogeschool, waar onder meer basisschoolleraren worden opgeleid, speelt in op een actievere rol en inbreng van studenten met het programma The Student Voice, een project binnen het lectoraat Wereldburgerschap. Uitgangspunt van dit project: “Het is het recht van iedere student zijn mening te geven, gehoord te worden en mee te beslissen, zeker over zaken die hem of haar aangaan. Dat maakt het onderwijs effectiever en betekenisvoller.”
“Het onderdeel burgerschap bereidt mbo-studenten voor op volwaardige deelname aan de maatschappij en goed kunnen functioneren in hun beroep. De vaardigheden, houding en kennis die daarbij horen, zijn beschreven in vier burgerschapsdimensies: de politiek-juridische dimensie, de economische dimensie, de maatschappelijk-sociale dimensie en de dimensie vitaal burgerschap.” (bron: www.mboraad.nl)
N.B.: voor mbo-studenten geldt met betrekking tot het vak Burgerschap een inspanningsverplichting, geen resultaatverplichting.
Visie én praktijk
Phronèsis-‘specials’ over burgerschapsonderwijs
De Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF), afstudeerrichting onderwijs, leidt op tot tweedegraads docent Filosofie en Burgerschap. Dat houdt in dat je met dit diploma op zak ‘Bachelor of Education (Bed)’ bent en les mag geven in de vakken Filosofie en Burgerschap aan de eerste drie klassen van de havo en het vwo, het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs, het middelbaar beroepsonderwijs, de volwasseneneducatie en het praktijkonderwijs. De HTF is vooralsnog de enige hbo-instelling in Nederland die geaccrediteerd is om een tweedegraads bevoegdheid burgerschapsonderwijs te verstrekken.
In Phronèsis, het vakblad voor toegepaste filosofie van de HTF, besteden we in drie edities bijzondere aandacht aan burgerschapsonderwijs. Dit drieluik is bestemd voor onderwijsprofessionals in het funderend onderwijs en biedt een overzicht in de wettelijke verplichtingen en de (on)mogelijkheden bij de praktische uitvoering. Ook wordt het filosofisch fundament verkend: de gedachten, normen en waarden die de vormgeving van burgerschapsonderwijs bepalen.
In het eerste luik (Phronèsis nr. 13) stond de wetgeving rond burgerschapsonderwijs centraal. Met name wordt ingegaan op het wetsartikel ‘Actief burgerschap en sociale cohesie’, waarin de verplichting om burgerschapsonderwijs op school aan te bieden, geformuleerd wordt. Dit artikel is online terug te lezen op onze gloednieuwe website www.phronesismagazine.nl. In dit nummer staat de praktische aanpak van het burgerschapsonderwijs centraal en in het volgende nummer van Phronèsis (nr. 15) de filosofische insteek van burgerschapsonderwijs. Schoolleiders en docenten krijgen d.m.v. dit drieluik informatie aangereikt waarmee zij zelf burgerschap binnen hun eigen school een stevige(re) positie kunnen geven.
Wet op het Voortgezet Onderwijs
Artikel 17. Actief burgerschap en sociale cohesie
- Het onderwijs bevordert actief burgerschap en sociale cohesie op doelgerichte en samenhangende wijze, waarbij het onderwijs zich in ieder geval herkenbaar richt op:
a. het bijbrengen van respect voor en kennis van de basiswaarden van de democratische rechtsstaat, zoals verankerd in de Grondwet, en de universeel geldende fundamentele rechten en vrijheden van de mens, en het handelen naar deze basiswaarden op school;
b. het ontwikkelen van de sociale en maatschappelijke competenties die de leerling in staat stellen deel uit te maken van en bij te dragen aan de pluriforme, democratische Nederlandse samenleving;
c. het bijbrengen van kennis over en respect voor verschillen in godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, afkomst, geslacht, handicap of seksuele gerichtheid alsmede de waarde dat gelijke gevallen gelijk behandeld worden. - Het bevoegd gezag draagt zorg voor een schoolcultuur die in overeenstemming is met de waarden, bedoeld in het eerste lid, onderdeel a, creëert een omgeving waarin leerlingen worden gestimuleerd actief te oefenen met de omgang met en het handelen naar deze waarden en draagt voorts zorg voor een omgeving waarin leerlingen en personeel zich veilig en geaccepteerd weten, ongeacht de in het eerste lid, onder c, genoemde verschillen.
