Een nieuw vocabulaire in de bestuurskamers

De rationele en instrumentele aanpak van het neoliberalisme heeft zijn tijd gehad. De huidige (klimaat)problemen lossen we niet meer op met regelgeving alleen. De politieke en bestuurlijke praktijk heeft er een morele dimensie bij gekregen. Latour brengt de klimaatverandering in verband met de (neoliberale) ‘deregulering’: de marktwerking en als gevolg daarvan de enorm toegenomen ongelijkheid. De dreiging van verlies van welvaart ten gevolge van migratiestromen om de gevolgen van de opwarming voor te zijn, heeft volgens Latour geleid tot de huidige kritiek op de globalisering en het verlangen terug te keren naar de bescherming die de natiestaat zou hebben geboden. Het besef te leven op één planeet in één unieke biotoop lijkt verder weg dan ooit. Kortzichtige nationale belangen dreigen het te winnen van het algemeen belang op langere termijn, hetgeen onder meer blijkt uit de verkiezing van populisten als Trump en Orban, en uit de Engelse keuze voor Brexit.

Dezelfde kortzichtigheid blijkt uit de reactie van de Shell-directie op de gerechtelijke uitspraak, waarbij de rechter oordeelde dat Shell een zelfstandige verantwoordelijkheid heeft om de klimaatverandering aan te pakken. Direct na het oordeel van de rechter barstte een felle discussie los. Oud-Shell-topman Jeroen van der Veer haalde de KLM erbij en beweerde dat er echt niet minder gevlogen wordt en dat de automobilist gewoon een pomp verder rijdt. Het belangrijkste argument van Shell is dat de rechter er niet over gaat. Shell vindt dat het aan het bedrijf zelf is - en aan niemand anders - om te bepalen hoe het einddoel behaald wordt. Parijs is een akkoord tussen landen, dat geen verplichtingen voor bedrijven schept. En verder is het de consument die de keuze maakt wel of niet de producten van Shell af te nemen

Volgens de rechter heeft Shell de morele plicht om een gevaarlijke klimaatverandering in de toekomst tegen te gaan. Met name de verwijzing naar mensenrechten blijkt bij milieurechtszaken van belang, zo laat Laura Burgers (2020) in haar proefschrift* zien. Rechters oordelen streng over het schenden van mensenrechten en daar is sprake van als bijvoorbeeld ten gevolge van de opwarming van de aarde mensen overlijden. Het recht op een schoon milieu is steeds meer een mensenrecht aan het worden. En mensenrechten zijn bij uitstek geschikt om ingeroepen te worden tegen de overheid.

Burgers verdiepte zich voor haar promotie in de rol van de rechtspraak in klimaatzaken. Ze ziet een groeiend besef dat ook de natuur eigen rechten heeft: “In Nieuw-Zeeland zijn al rechten toegekend aan een rivier.” Daarmee raakt Burgers aan de kernboodschap van Latour. In Wij zijn nooit modern geweest (1991) beschrijft Latour hoe onze technologie en onze leefomgeving een belangrijk aandeel hebben in de wijze waarop wij de samenleving inrichten en, als direct gevolg daarvan, onze wijze van leven beïnvloeden. In Het parlement van de dingen (2020) stelt Latour dat de huidige ecologische realiteit ons dwingt tot een heroverweging van de hiërarchische relatie tussen wetenschap, politiek en bestuur. Wetenschappelijk onderzoek is geen puur theoretische aangelegenheid, maar allereerst een sociale praktijk, waarin belangen een grote rol spelen. Sommige belangen worden goed vertegenwoordigd door invloedrijke woordvoerders, terwijl andere zaken en dingen géén stem hebben. Latour doelt dan op alle niet-mensen, zoals dieren en bossen, maar ook rivieren en zeeën.

Rechtsfilosoof Asfan Ellian betoogt in Trouw dat de tussenkomst van de rechter geen goede zaak is, omdat politieke uitspraken de samenleving uit evenwicht trekken. Hoewel de overheid deze tussenkomst misschien zelf over zich heeft afgeroepen, door zich niet aan afspraken te houden, hoort een rechter zich daar toch niet over uit te spreken. Ellian wijst op de bredere taak van de overheid: “De staat dient de balans te bewaren. Waar moet ze de inwilliging van de Urgenda-eis van betalen? Dat vraagt om afgewogen keuzes. Als we, om eens een keus te noemen, een flinke bezuiniging op de gezondheidszorg doorvoeren, dan kost dat levens - en dat is meteen in strijd met het recht op leven. Vergeet niet dat klimaat niet het enige onderwerp is dat telt. Als rechters opdrachten gaan uitdelen aan kabinetten en organisaties gaan ze op de stoel van het parlement zitten; ze trekken zo de samenleving uit het lood”. 

Jellian wijst op nog een ander effect van het inschakelen van rechters bij wat in principe politieke keuzes zijn. De politiek houdt zijn handen schoon door te wachten tot het moment dat een rechterlijke uitspraak de staat dwingt. Ellian noemt dat huichelachtig. De cynische werkelijkheid is dat aarzelende politici en actievoerders elkaar ontmoeten in de rechtszaal. Beleidsmakers ontlopen op deze wijze hun eigen verantwoordelijkheid.