‘Praktische wijsheid’

In de klassieke Griekse filosofie werd praktische wijsheid (phronèsis of prudentia) al op een voetstuk geplaatst: Plato en Aristoteles beschouwden phronèsis als het morele denkvermogen om in elke omstandigheid ‘het goede’ effectief na te streven, voor jezelf, voor anderen en voor de samenleving. Phronèsis maakt niet alleen dat je geleid wordt door de juiste doelen van al je (sociale) praktijken, maar ook dat je deze daadwerkelijk realiseert in een complexe en veranderlijke wereld. Phronèsis verbindt het denken met het handelen, doelen met middelen en het universele met het particuliere. Een mooie recente definitie komt van de filosoof en theoloog Andries Baart: ‘De afwegende en betrokken omgang met het bestaan, gericht op het nastrevenswaardige in het bijzondere.’

Wijze praktijken

Praktische wijsheid wordt steeds belangrijker voor organisaties die (ook) een maatschappelijke opdracht hebben. In de zorg, het onderwijs, het maatschappelijk werk en alle lagen van de overheid wordt duidelijk dat praktische wijsheid met name in de uitvoering onmisbaar is om gestelde doelen in de dagelijkse praktijk effectief na te streven. Regels en systemen zijn vaak niet een-op-een van toepassing op een concrete situatie en moeten steeds opnieuw geduid, geïnterpreteerd en geoperationaliseerd worden. 

Een voorbeeld: een maatschappelijk werker die gezinnen helpt met schuldenproblematiek, komt erachter dat mensen die in financiële problemen (dreigen te) komen, eerder met stress- en gezondheidsklachten bij de huisarts komen, dan bij de schuldhulpverlening. Ze besluit in overleg met een huisarts elke week in een vrije kamer van zijn praktijk te zitten. En met succes: ze komt nu met veel meer mensen met geldproblemen in contact dan vanuit haar eigen kantoor. Dit is een voorbeeld van praktische wijsheid, omdat het de juiste waarden realiseert dwars door de standaardprocedures heen. Haar leidinggevende heeft er wel moeite mee, maar ‘wijze praktijken’ de ruimte geven is in elke organisatie een uitdaging.

Motivatie, informatie en deliberatie

Het lastige is dat je nooit zeker weet of een handeling echt wijs is. Hoe weet je nu of je een wijze handeling ook in andere situaties kunt toestaan? En hoe weeg je het belang van de ontweken regels en protocollen, die toch ook dragers zijn van bewezen praktische wijsheid? Anders dan bij theoretische kennis of vaktechnische kennis kun je praktische wijsheid niet bewijzen, falsificeren of testen. De waarde van praktische wijsheid wordt bepaald in een proces van deliberatie, waarbij de (morele) redenen moeten worden gegeven die gewogen zijn en tot een handelswijze hebben geleid. Praktische wijsheid is een ‘weten hoe’, en verbonden met een ‘weten waarom’. Alleen in een goed gesprek kun je de doelen en middelen van praktisch wijs handelen beoordelen.

Er is helaas ook geen procedé om praktische wijsheid te produceren, juist omdat deze kennis zo contextgebonden is en tot stand komt in een afwegingsproces. Als je precies zou weten of afleiden hoe je in een situatie praktisch wijs moet handelen, is er per definitie geen praktische wijsheid nodig. Toch zijn er drie hoofdingrediënten aan te wijzen die altijd aanwezig zijn: motivatie, informatie en deliberatie. Je moet als professional(s) de intrinsieke wil hebben om ‘het goede’ te doen en vanuit deze morele betrokkenheid je maximaal informeren en mogelijke opties afwegen. 

Moed

Als je weet wat je te doen staat, ben je er nog niet. Je moet als professional(s) ook de moed in huis hebben om (net) buiten het boekje te gaan - of juist gemotiveerd aan het boekje vast te houden. En je moet volhouden wanneer het langer duurt om het goede te realiseren. Hoe gemotiveerder je bent, hoe beter dit lukt. Maar dan nog spelen de ruimte en middelen die je binnen de organisatie tot je beschikking hebt vaak een doorslaggevende rol. Veel wijze praktijken komen niet tot stand, of worden weer teniet gedaan, doordat er simpelweg geen geld of capaciteit voor is. 

Al met al zijn er genoeg aanknopingspunten om als organisatie praktische wijsheid - liefst onder begeleiding van een toegepast filosoof - te waarderen en te bevorderen. Het is dan ook een van de diensten die het HTF Denkhuis, de werkplaats van de HTF waar docenten en studenten externe opdrachten uitvoeren, aan het werkveld aanbiedt. 

Verder lezen 

Een goed startpunt boordevol casuïstiek en een handig denkraam is Doen wat goed is. Praktische wijsheid in het sociale domein (2014) van Sophie Albers en Albert Jan Kruiter. Het hierboven aangehaalde voorbeeld komt uit dit boekje. Een grondigere, academische tekst is ‘Praktische wijsheid: Een onmisbare maar verwaarloosde professionele deugd’, van Andries Baart, gepubliceerd in een vaktijdschrift, maar makkelijk online te vinden. Een aanrader is ook het zeer goed geschreven Practical Wisdom. The Right Way to Do the Right Thing (2011) van de Amerikaanse psycholoog en hoogleraar Barry Schwartz.