Symbolische orde
De Franse filosoof en psychiater Jacques Lacan heeft uitgebreid beschreven hoe mensen omgaan met aanstormende catastrofes. Hij laat zien hoe sommige mensen onder de druk van een naderend onheil kalm blijven en in staat zijn de ramp het hoofd te bieden, terwijl anderen door pa¬niek worden overvallen en niet in staat zijn tot handelen. Lacan beschrijft zo’n van buiten naderend onheil als het doorbreken van (wat hij noemt) onze symbolische orde: een set van regels, waarden en gebruiken die ons leven houvast biedt, die ons vertelt wat goed en juist is en die zo betekenis aan ons leven geeft.
Deze orde is symbolisch omdat zij tot stand komt met behulp van echte en denkbeeldige personen die wij waarderen, aan wie wij betekenis toekennen en die ons handelen sturen. Als je mensen vraagt naar deze ‘significant others’ noemen zij namen als Mandela, Obama en Jezus. Maar ook vaak hun vader of moeder, of een bepaalde leraar. Meestal zijn we ons maar vaag bewust van de rol van deze symbolische figuren. Onze symbolische orde stelt ons in staat de harde werkelijkheid betekenis te geven.
Naderende catastrofe
Aan de hand van de film Me¬lancholia van Lars von Trier laat Slavov Zizek zien wat Lacan bedoelt met het verbrijzelen van de symbolische orde. In de film dreigt een planeet de aarde te raken en te verwoesten. De hoofdpersonen uit de film reageren heel verschillend op de naderende catastrofe. Zo houdt een wetenschapper zich vast aan zijn berekeningen, die zouden aantonen dat de planeet net langs de aarde zal scheren. Als hij ontdekt dat hij zich verrekend heeft, stort zijn werkelijkheid in en pleegt hij zelfmoord. Zijn vrouw ziet geen andere uitweg dan een vlucht in vermaak en drank. Slechts één persoon - Justine - vindt een manier om de dreiging het hoofd te bieden door een beschermende ‘magic hut’ te bouwen: een symbolische schuilplaats van takken die uit het bos haalt. Samen met haar zus en neefje wacht zij de naderende inslag af. De film eindigt met de alles vernietigende botsing.
Lacan helpt ons te begrijpen waarom mensen op zoek gaan naar een nieuw verhaal
In de terminologie van Lacan verbrijzelt de naderende planeet de bestaande orde: alle zekerheden die
houvast boden, wankelen of zijn verdwenen, met desastreuze gevolgen voor de spelers: ontkenning, verlies van persoonlijkheid en zelfs zelfmoord. Alleen Justine slaagt er in een nieuwe (symbolische) orde te scheppen: met het bouwen van de magische hut creëert ze een verhaal dat haar in staat stelt het einde te aanvaarden. Met een zelfgekozen verhaal vindt ze een antwoord op de naderende catastrofe: ze herstelt de orde en vindt zo houvast om de toekomst aan te kunnen. De hut biedt geen werkelijke bescherming. Justine is niet blind voor wat ons te wachten staat, maar de symbolische hut stelt haar in staat het einde te aanvaarden.
Nieuws verhaal
Lacan benadrukt dat wij zo’n perspectiefwisseling niet op eigen kracht hoeven te realiseren. De symbolische orde - het geheel van representaties van personen, voorstellingen en rituelen - wordt ons aangereikt. Al die spirituele elementen stellen ons in staat opnieuw betekenis te verlenen. Lacan dicht religie in dit proces een belangrijke rol toe. Het religieus-symbolische kader van religies verschaft de mens houvast, beschermt hem tegen het leed en verlies dat nu eenmaal met ons leven verbonden is, en verschaft hem zo een identiteit.
Lacan helpt ons te begrijpen waarom mensen op zoek gaan naar een nieuw verhaal. Zo’n verhaal maak je met oude beelden als troost-tv ons dezer dagen biedt, of met muziek of een boek. En al zullen die verhalen dan nooit helemaal voldoen, ze vertellen ons wel hoe we moeten leven. Fantasie helpt hierbij; al fantaserend leren we hoe we moeten verlangen. Opvoeders moeten daarbij de taal en beelden aanreiken waarmee jongeren hun eigen verhalen kunnen maken.
