Leefschaamte

Diep achter mijn sjaal weggedoken, fiets ik door mistige weilanden naar mijn werk. Ik kan amper over het randje van mijn sjaal heen kijken, maar meer wil ik ook niet zien. Ik wil me verstoppen en zeker geen goedemorgen hoeven zeggen, mocht iemand de vaste route naar m’n werk kruisen. Ik zou ook moeten liegen, want ik vind het geen goede morgen. De zon is nog maar net op en ook zij lijkt weggedoken achter een sjaal, één van dichte mist. Ik vraag me af of zij, net als ik, geen zin heeft in de wereld, in mensen, in te moeten stralen, terwijl ze daarvoor niet in de stemming is. Ik fiets naar m’n werk met een gekwelde geest, omdat ik steeds vaker het gevoel heb dat, wat ik ook doe voor het klimaat, het niet genoeg is. Wat voor verschil kan ik als individu nou maken? Ik dreig te veranderen in een cynisch mens…

Vliegschaamte, vleesschaamte, zuivelschaamte, lang-douchen-schaamte, ga zo maar door. Met alle schaamtes bij elkaar opgeteld, kan ik onderhand wel spreken van leefschaamte. Al vraag ik me af of het schaamte is of schuld wat ik voel. Schaamte lijkt meer te gaan over wat anderen over me zullen denken, terwijl schuld meer mijn eigen bewustzijn is, dat me vertelt dat ik mijn morele kompas niet volg. Misschien is het beide. Vingertjes lijken vanuit alle windrichtingen naar me te wijzen dat ik niet verantwoord genoeg bezig ben en het zeurende stemmetje in mijn binnenste zegt me regelmatig dat wat ik doe nooit voldoende strookt met mijn morele kompas. Ik eet geen vlees, probeer zo weinig mogelijk zuivelproducten te gebruiken, scheid mijn afval, maar het lijkt nooit goed genoeg. Een gevoel van schaamte en schuld blijft…en knaagt. Mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa…

Het handelen in complexe crises sorteert op complexe wijze effect.

Illusie van machteloosheid
Thuis valt mijn oog op de trap. Er liggen daar twee stapels boeken. De ene stapel bestaat uit de ongelezen exemplaren. Ze hebben de ondankbare taak om stof te verzamelen door het tijdgebrek aan mijn kant. Het andere stapeltje is fortuinlijker. Zij liggen weliswaar ook stof te vangen, maar zijn in ieder geval al gelezen en liggen hier nu als naslagwerken op een rare, maar centrale plek in het huis. Boven op deze stapel ligt het boek Omarm de Chaos van Jan Rotmans, hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid aan de Erasmus Universiteit. Enkele weken geleden kwam het boek opnieuw in mijn bezit, nadat ik het uit enthousiasme over zijn ideeën had uitgeleend. Ik hoopte dat, hoe meer mensen het zouden lezen, hoe meer mensen motivatie, lef en moed zouden krijgen om verschil te maken in de wereld. Ik pak het op, sla het open op een willekeurige pagina en lees precies dat wat ik nooit had mogen vergeten: de illusie van machteloosheid. Dit is de illusie dat je als individu geen invloed hebt op de systemen (voeding, energie, onderwijs, zorg, etc.) waar we mee te maken hebben. Dit is onjuist, zegt hij. Mensen en systemen zijn met elkaar verweven en co-evolueren:

“In tijden van chaos worden systemen instabiel en kunnen systemen snel veranderen door het handelen van mensen. Bovendien is het indirecte effect van dat handelen minstens zo groot als het directe effect: wie stationair denkt, onderschat zijn macht om veranderingen teweeg te brengen. Wie transformatief denkt daarentegen benut de potentie ervan.”

Raar eigenlijk, nu ik erover nadenk, dat ik alleen maar directe effecten verwacht van mijn handelen. De verschillende crises waar we heden ten dage mee te maken hebben zijn ontzettend complex. En toch verwacht ik direct resultaat. Misschien heeft het te maken met de tijdgeest. Die van de maakbaarheid en van de vandaag-besteld-morgen-in-huis-attitude. Mijn geduld wordt zelden op de proef gesteld en vrijwel alles is mogelijk, als je maar wil. Maar het verlies aan biodiversiteit, de opwarming van de aarde, vervuiling door fast fashion, het stikstofprobleem: dat zijn geen problemen die zomaar even opgelost worden. Daar zijn ze simpelweg te complex voor. Ze hebben tijd nodig. Maar wat ik doe als individu, is daardoor niet minder belangrijk en maakt wel degelijk verschil. Het laten staan van vlees- en zuivelproducten omwille van het klimaat, het korte douchen, de keuken die vol staat met een afvalbak voor groente- en fruitafval, restafval, glas (met of zonder statiegeld), karton en niet te vergeten plastic: het heeft op de langere termijn absoluut effect. Het handelen in complexe crises sorteert op complexe wijze effect.

De stoïcijnse moraal leert me dat ik onderscheid moet maken tussen wat wel en wat niet in mijn macht ligt.

Symbool van hoop
Cynisme, het virus dat langzaam in mij wil kruipen en me ziek dreigt te maken met bitterheid en machteloosheid, is onterecht volgens Rotmans. Het vaccin dat Rotmans voorstelt heet: uitzoomen. Wie uitzoomt, ziet dat chaos een symbool van hoop is. Als je midden in een chaos zit, voelt dat alsof verandering maar niet van de grond wil komen. Je ziet alleen maar moeilijkheden. Je ziet weerstand vanuit bijvoorbeeld de politiek of vanuit grote machtige bedrijven. Je ziet machtsstrijd om je heen, tegenwerking en belemmeringen door de bestaande wetgeving. Het voelt, zeker voor het individu, al snel als vechten tegen de bierkaai: waarom zou ik zoveel moeite doen om geen vlees meer te eten, terwijl Tata Steel jaarlijks net zoveel CO 2 uitstoot als 1,4 miljoen Nederlanders? Maar als je uitzoomt, zie je hoeveel er al veranderd is de afgelopen vijftien tot twintig jaar. Er vinden nu klimaatmarsen plaats, de winkels liggen vol met vleesvervangers, massa’s mensen zijn bezig met duurzaamheid, al dan niet professioneel, vegan restaurants schieten als paddenstoelen uit de grond… Er is heel veel veranderd en die veranderingen zijn veelal klein begonnen, bij enkele individuen.

Levenskunst
Het zijn chaotische tijden vol crises, waarin het de kunst is om de chaos te leren omarmen en op z’n tijd uit te zoomen, om te zien dat er wel degelijk veranderingen plaatsvinden, maar in een ander tempo en met een vaak indirect karakter. Plots moet ik terugdenken aan het vak Levenskunst, dat ik volgde in mijn eerste jaar aan de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie. Daar leerde ik over Epictetus, een stoïcijns filosoof uit de Griekse oudheid. In zijn Handboekje (Encheiridion), opgetekend door zijn leerling en bewonderaar Arrianus, staan allerlei citaten. In die tijd werden deze citaten - wenken voor een evenwichtig leven - gezien als handleiding voor de praktische filosofie. Een van de leefregels die de stoïcijnse moraal goed samenvat, luidt als volgt:

“Het zijn niet de dingen die de mensen van streek maken maar hun denkbeelden erover”.

Het is het denkbeeld dat het verschil dat ik als individu kan maken marginaal is, dat mij van streek maakt. De stoïcijnse moraal leert me dat ik onderscheid moet maken tussen wat wel en wat niet in mijn macht ligt. Jan Rotmans leert me, dat er direct of indirect meer in mijn macht ligt dan ik denk. Ik zit weer op de fiets, op weg naar m’n werk. De mist hangt laag boven de velden, waardoor het lijkt alsof ik door de wolken fiets. De zon is net op en maakt dit schouwspel tot een ansichtkaart. Ik ruik de frisse buitenlucht, hoor de vogels zingen en voel de wind op m’n wangen. Ik zie de man lopen die op deze weg altijd zijn hondje uitlaat in de vroege ochtend. Ik glimlach en knik vriendelijk naar hem.