Narratieven en media in de Oekraïense oorlog

In het boek Leven in media betoogt Mark Deuze dat alles wat we doen op de een of andere manier met media heeft te maken. Elke relatie die we hebben met de wereld om ons heen is gestructureerd of beïnvloed door media. Media en leven lopen bijna volledig in elkaar over. We denken dat we nog steeds de macht hebben over de mediale wereld maar volgens de Franse filosoof Jean Baudrillard is het precies andersom. Wij worden door de media bestuurd. Al in het liveverslag van de Golfoorlog werd door de eindeloze reproductie de realiteit vervangen door een hyperrealiteit. De televisie was volgens de filosoof geen venster waardoor wij de wereld bekeken; televisiebeelden waren voor ons échter dan de realiteit. Het medium ging vooraf aan de werkelijkheid. Hij betoogde zelfs dat de Golfoorlog in feite nooit had plaatsgevonden. De manier waarop wij hem meegemaakt hebben, was live op CNN.

In Oekraïne woedt niet alleen een militaire oorlog maar ook een informatieoorlog. Via onze sociale media zitten wij midden in die oorlog. Via onze media produceren we data en die data bepalen vervolgens weer wat we de volgende keer te zien krijgen. Elke site die we bezoeken, elk ‘duimpje-op’ dat we aanklikken, elke ‘like’ kleurt de werkelijkheid. We doen actief mee aan de beeldvorming. Ook bij de traditionele media sturen statistieken en kijk en luistercijfers de keuze van het narratief. Klikcijfers bij landelijke bladen gaan door het dak als in de kop van een artikel het woord ‘nazi’, ‘Trump’, ‘sex’ of ‘Poetin’ voorkomt. Het gevolg is dat veel podcasts over het conflict, veel boeken of verhalen in de krant de naam ‘Poetin’ bevatten, om zoveel mogelijk kijkers, lezers of luisteraars te genereren. Onze data worden ingezet om narratieven te bevestigen, en gebruikt als informatiewapen om (politieke) opvattingen te bevestigen en anderen daarmee te overtuigen. We zijn actief betrokken geraakt bij de informatieoorlog.

Rusland bezit een zeer geavanceerd trollenleger om desinformatie op sociale media wereldwijd te verspreiden. Het doel hiervan is om de eenheid van nationale identiteit van een land te verstoren; denk hierbij aan de rol van Rusland bij de Brexit of de verkiezing van Trump. Al sinds 2014 voert Rusland buitengewoon agressieve cyberaanvallen uit op de technologische infrastructuur van Oekraïne. President Zelensky was, voor hij tot president werd gekozen, een professioneel mediamaker en acteur met een eigen bedrijf (Kvartal 95). Toen de oorlog uitbrak, begreep hij als geen ander dat het van levensbelang was om de controle over het eigen narratief te behouden. 

Hij wist hoe je in een oorlogssituatie de media in je eigen voordeel kunt gebruiken. Onder extreem moeilijke omstandigheden slaagde hij erin het Oekraïense narratief op een professionele manier aan een breed publiek te presenteren. Hij richtte zich daarbij even gemakkelijk tot parlementariërs in Europa en Amerika, als tot zijn eigen soldaten of Russische YouTube-kijkers.
Vanaf dag één van de oorlog bracht de Oekraïense staat een website in de lucht waarin heel actueel het Oekraïense narratief van de oorlog wordt weergegeven. Om desinformatie te voorkomen zorgde Zelensky ervoor dat alle tv-zenders in Oekraïne in één zender werden ondergebracht.

Het officiële door de Russische staat gesteunde narratief is dat de Russen in Oekraïne te maken hebben met nazi’s en fascisten (oekrafasjism). Aanvankelijk richt het narratief zich op de machthebbers in Kyiv (‘de junta in Kiev’, zoals de Russen dat noemden). Maar het narratief breidt zich uit tot een theorie over de door en door fascistische natuur van een heel groot deel van de Oekraïense bevolking. Volgens artikelen in de staatsmedia leidt dat laatste tot de noodzaak om de Oekraïense bevolking heel grondig van die fascistische elementen te zuiveren. Het idee is dat de Oekraïners in de afgelopen jaren zijn gebrainwasht en nu gedenazificeerd moeten worden. De Russen zijn in dit verhaal de bevrijders. Ze hebben opnieuw (net als in de jaren ’40 van de vorige eeuw) de nobele taak om heel Europa te bevrijden van het fascistische gevaar.

Dit narratief wordt met succes in grote delen van de wereld verteld. De Russische propaganda onttrekt zich ten dele aan ons zicht omdat die zich voornamelijk richt op Brazilië, Afrika, India en China. In deze landen wordt de oorlog totaal anders beleefd dan bij ons in het Westen. In China zijn YouTube en Facebook verboden. Chinezen gebruiken andere zoekmachines, andere sociale media met andere algoritmen, produceren andere data en creëren andere versies van de werkelijkheid. De informatieoorlog staat daar dan ook in een heel ander perspectief en de Russische propaganda lijkt zeer effectief te zijn.

Op TikTok zijn door Oekraïense gebruikers honderden filmpjes geïdentificeerd van influencers die allemaal exact dezelfde tekst met het Russische narratief uitspreken. Op het Chinese internet wemelt het van verslagen, blogs en filmpjes van westerse (!) journalisten als Graham Phillips (www.facebook.com/GrahamPhillipsjournalist), Patrick Lancaster (www.facebook.com/ Plnewstoday), Le Monde-journalist Anna Laure Bonnel (www.facebook. com/pg/sillonnerlemonde/photos), en de Nederlandse journalist Sonja van den Ende. Al deze journalisten zijn embedded in de Russische troepen en doen verslag vanuit Russisch perspectief van Russische militaire successen in de Oekraïne. Internetgebruikers in China, Brazilië en India hebben dankzij deze informatie bijna allemaal een pro Russisch standpunt over de oorlog. De helft van de wereldbevolking deelt derhalve min of meer het Russische narratief. Zie in dit verband ook het berichtje van Wang Wenbin, de woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse zaken, gepost op de Facebook-pagina van de embedded journalist Anna Laure Bonnel.

In de loop van de tijd wijzigen percepties. Aanvankelijk keek men vanuit Nederland met desinteresse en zelfs minachting naar Oekraïne als een land dat niet bij ons hoort. In 2016, toen de oorlog in Oost Oekraïne al jaren in volle hevigheid woedde en twee jaar eerder de MH17 boven Oekraïne was neergeschoten, stemde de meerderheid van het land in een raadgevend referendum nog tegen een associatieverdrag met Oekraïne. 

We zagen Oekraïne als een land van oligarchen en corruptie. Nu kijken we naar datzelfde land als een baken van Europese waarden. De EU beweert nu dat Oekraïne een belangrijk lid van onze Europese familie is (maar geen EU-lid; er zijn wat semantische problemen met het begrip ‘bij de familie horen’). Oekraïne is bijna ‘europeser’ dan wijzelf en heel Europa (behalve Servië) heeft waardering voor Zelensky’s strijd om de onafhankelijkheid en het voortbestaan van zijn land. In Europa heeft zich eveneens een verandering in de perceptie van Rusland voltrokken. In het begin van de oorlog leefde de gedachte dat deze oorlog Poetins oorlog was; nu wordt steeds vaker gezegd dat de passiviteit van de Russen de oorlog mede in stand houdt en gaat ook cultureel Rusland in de ban.

Ook in Rusland zien we verschuivingen in het narratief. Veel hoogopgeleide jongeren lijken anti-Poetin te zijn. Deze jongeren spreken Engels, hebben een VPN-verbinding, waardoor ze de Russische censuur weten te ontduiken, en halen hun informatie van het internet. Dat betekent ook dat ze van andere narratieven kennis kunnen nemen. Daarom lanceert Poetin een nieuwe complottheorie voor binnenlands gebruik. Hij noemt iedereen die zich kritisch uitspreekt over het beleid, lid van een ‘vijfde colonne’ en ‘landverrader’, en hij belooft dat al deze landverraders gevonden en berecht zullen worden. 

Rusland heeft niet alleen te maken met een ‘fascistische dreiging’ in Oekraïne en de EU, maar ook met ‘imperialistisch gevaar’ vanuit Amerika. Achter de zogenaamde ‘fascistische krachten’ in Oekraïne gaan in feite de Amerikanen schuil die dat fascisme gefaciliteerd en georganiseerd hebben, en die Oekraïne gebruiken als een bruggenhoofd om van daaruit de Russische staat en cultuur te ondermijnen.

Dit narratief komt niet zomaar uit de lucht vallen. De ook onder rechtse westerse filosofen (Baudet!) populaire filosoof en Poetin-vertrouweling Aleksandr Doegin zei al op 10 oktober 2014 (!) tegen de Russische krant Koel’toera: “Pas na het herstel van Groot-Rusland en de Euraziatische Unie kunnen we een geloofwaardige wereldspeler worden.” Later zegt hij tegen de krant Versia: “Amerika wil de oorlog tegen Rusland niet
door eigen handen maar door de handen van de Oekraïners voeren. De Verenigde Staten hebben tijdens de Maidan-revolutie een staatsgreep gepleegd met het oog op deze oorlog. De Verenigde Staten hebben neonazi's en Russofoben opgevoed tot de macht met deze oorlog als doel.”

In een artikel op de website RIA novosti, een van de belangrijkste mediaplatforms van de Russische staat, is kortgeleden een artikel gepubliceerd waarin uitgelegd wordt dat de zogenaamde ‘denazificatie’ waar de Russen in Oekraïne mee bezig zijn, in feite ook een dekolonisatie-project is. Oekraïne wordt door de Russen niet alleen van de nazi’s gezuiverd maar ook bevrijd van Westerse imperialistische krachten. Ik vermoed dat Oekraïners vanuit hun narratief toch een wat ander beeld hebben bij het begrip ‘dekolonisatie’!