Lectoraat Burgerschap Hogeschool van Amsterdam

Binnen het vmbo en havo/vwo bestaat er tussen groepen leerlingen een steeds groter wordende kloof over kennis van democratische waarden. Nederland blijft op dit gebied ook achter bij vergelijkbare landen. Nederlandse leerlingen hechten veel waarde aan democratische waarden maar scoren in vergelijking met andere landen laag op kennisaspecten. De ongelijkheid in burgerschapskennis is ook groter dan in andere landen.

Deelsessies

Het lectoraat Burgerschap van de HvA maakt deel uit van de Faculteit Onderwijs en Opvoeding: de afdeling van de HvA waar leraren en pedagogen worden opgeleid. Op 9 november sprak Hessel Nieuwelink, lector Burgerschap en directeur van het Centre of Expertise Urban Education aan HvA, zijn lectorale rede uit, voorafgegaan door een symposium. Deelnemers aan het symposium konden kiezen uit twee van vier deelsessies: 1) Kritisch denken, socratische dialoog en burgerschapsvorming, 2) Stimuleren van democratisch burgerschap in de klas, 3) Controversiële onderwerpen in de klas en 4) Hoe stimuleren we een veerkrachtig democratiebegrip onder kinderen en jongeren? 

Deze deelsessies waren voor filosofen en burgerschapsexperts die werkzaam zijn in het onderwijs bijzonder interessant.

Uitdaging burgerschapsonderwijs

In de eerste sessie werd de opzet van een lessenserie voor het mbo besproken, waarbij socratische dialogen werden ingezet om het kritisch denken van leerlingen en studenten te stimuleren, en daarmee bij te dragen aan hun burgerschapsvorming.

Tijdens de tweede sessie ‘Stimuleren van democratisch burgerschap in de klas’, werden verschillende pedagogisch-didactische benaderingen verkend die samen met leraren zijn ontwikkeld. Daarbij is gekeken naar de rol die de schoolomgeving speelt in de ontwikkeling van democratisch burgerschap. Bijzondere aandacht verdient het promotieonderzoek van Willemijn Rinnooy Kan. In haar proefschrift verdiept zij zich in scholen als oefenplaatsen voor burgerschap. Zij richt zich daarbij in het bijzonder op het functioneren van de school als gemeenschap. Daar waar samenleven wordt voorgeleefd, en de vraag hoe aan burgerschap gerelateerde ervaringen van leerlingen binnen de school samenhangen met hun houdingen ten opzichte van de wereld erbuiten.

Deelsessie drie, ‘Controversiële onderwerpen in de klas’, ging in op wat het vraagt van docenten én van leerlingen om controversiële onderwerpen te bespreken. Hoe ontwikkel je een veilig klimaat waarin lastige onderwerpen op een manier worden besproken waarin iedereen een stem heeft? De HvA is een onderzoek gestart waarin de rol, kennis en kunde van docenten wordt verkend, en waarin diverse lesmaterialen en werkvormen worden getoetst.

Deelsessie vier behandelde de belangrijke uitdaging voor burgerschapsonderwijs om een meer veerkrachtig democratiebegrip onder kinderen en jongeren te ontwikkelen. Dit impliceert onder meer dat er aandacht is voor verschillende invullingen van democratie en dat de bestaande praktijk en instituties niet per se ideaal zijn. Hoe kunnen we in het onderwijs daarmee werken? Kan dat ook al op jonge leeftijd? Hoe sluiten we aan op wat leerlingen en studenten zelf al vinden en kunnen? En wat hebben leraren daarvoor nodig?

Dikke leraren

Dit artikel biedt niet de ruimte om alle besproken uitdagingen en mogelijke oplossingen te beschrijven, maar kort gezegd: er moet in de praktijk geoefend kunnen worden en er is grote behoefte aan geschikt lesmateriaal en passende werkvormen. Maar bovenal is er volgens lector Hessel Nieuwelink behoefte aan ‘dikke leraren’. Dat hij daarbij niet doelt op de omvang van mensen is evident: een ‘dikke leraar’ is iemand die zowel pedagogisch, didactisch als vakinhoudelijk gedegen is opgeleid en stevig in zijn schoenen staat. Deze eis geldt zeker voor docenten in het vmbo, want zij moeten, meer nog dan docenten in havo/vwo, in staat zijn abstracte materie dusdanig concreet en belangrijk te maken dat hun leerlingen burgerschap actief zelf gaan opzoeken.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bevorderen van veerkrachtige democratische gezindheid. Een pleidooi voor het versterken van burgerschapsonderwijs.

(lectorale rede van Hessel Nieuwelink)

Hieronder een aantal highlights uit de rede.

• “Vraagstukken zijn niet snel te abstract of te moeilijk. En als dat wel zo is, dan heeft dat vaak meer met de leraar te maken dan met de student.” - Over het bespreken van de inval in Irak, toen Hessel maatschappijleer gaf aan vmbo-studenten.
• “We doen te weinig aan politiek en democratie in ons onderwijs. We introduceren leerlingen te weinig in de politiek.” - Over het bespreken van politieke verkiezingen in de klas en de verschillen binnen de onderwijsniveaus.
• “We hebben leraren nodig die op een afgewogen en goed geïnformeerde manier kunnen reageren op leerlingen die zeggen het eens te zijn met de moord op Theo van Gogh.” - Over het bespreken van controversiële onderwerpen in de klas.
• “Burgerschap is deelnemen aan de samenleving. Het gaat over het voegen naar de samenleving, maar ook het zelf vormgeven van die samenleving.” - Over wat burgerschap nu eigenlijk inhoudt.
• “Burgerschap en democratie hebben een wederkerige relatie. Een burger kan zich uitspreken en wordt gehoord in een democratie, maar de democratie heeft ook haar burgers nodig. Voor een weerbare democratie heb je een krachtig juridisch kader nodig, democratisch gezinde politici en bestuurders en een democratische cultuur. De werkelijkheid laat zien dat dit niet altijd zo is, denk aan institutioneel racisme of het toeslagenschandaal.” - Over het verschil tussen wat we jongeren willen (aan)leren en wat politici laten zien.
• “Jongeren vinden democratische waarden heel belangrijk. Maar er is een grote kloof tussen wat aangeboden wordt binnen de verschillende opleidingsniveaus. En daardoor heeft een grote groep jongeren het gevoel dat hun stem er niet toe doet.”
• “Burgerschapsonderwijs in Nederland richt zich vooral op economie en milieu en er is weinig ruimte voor leren over en oefenen met democratie.
• “Er is een groot verschil in aanbod in het vmbo en mbo enerzijds, en havo/vwo anderzijds: de één leert meer zich te voegen naar de maatschappij, terwijl bij de ander de nadruk ligt op het vormen van de maatschappij. Op deze manier werkt onderwijs kansenongelijkheid in hand.”
• “Een analyse van lesmateriaal was teleurstellend: een eenzijdige benadering van democratie, amper vernieuwingen, weinig dilemma’s en de achterliggende gedachten van de democratische instituties komen zelden naar voren.”
• “Er is op de lerarenopleiding weinig aandacht voor de pedagogische rol van de leraar en democratie wordt vooral behandeld bij vakken als geschiedenis en maatschappijleer.”
• “Burgerschap wordt vooral gezien als een vaardigheid. Kennis is ondergeschikt. Ook zijn er geen kerndoelen. Burgerschapsbeleid is rommelig en niet helder.” - Over beleid inzake burgerschapsonderwijs.