Mentale problemen bij jongeren en de rol van het onderwijs

Hoe langer jongeren rondlopen met mentale klachten, hoe groter de kans op ernstige psychische problemen, zegt hoogleraar kinder- en jeugdpsychiatrie Arne Popma. Daarom pleit hij voor meer preventie - op school, in het buurthuis én online. 

Mentale gezondheid

De helft van de jongeren in Nederland geeft aan dat er geen aandacht is voor mentale gezondheid op school of dat ze niet weten of school daar aandacht aan besteedt, terwijl bijna alle jongeren zeggen daar wel behoefte aan te hebben. Dat blijkt uit een vorig jaar gepubliceerde peiling van UNICEF Nederland onder jongeren van 10-18 jaar. Ze werden gevraagd naar hun ervaringen met aandacht voor mentale gezondheid op school. “Het veel bespreken van onderwerpen zoals mentale gezondheid zou het minder toe taboeonderwerp maken”, zegt een van de ondervraagde jongeren, “dat zou, denk ik, helpen met het voorkomen van of helpen met mentale problemen.” Achtentachtig procent van de jongeren vindt dat je op school sociaal emotionele vaardigheden moet aanleren.

Humanistisch vormingsideaal

Wilhelm von Humboldt (1767-1835), één van de godfathers van het Bildungsprincipe, stelt dat iedereen de mogelijkheid moet hebben zich te ontwikkelen volgens de eigen persoonlijkheid. Bildung, oftewel persoonsvorming, draagt bij aan de mentale weerbaarheid. Wie in staat is om te reflecteren op de eigen situatie, de eigen angsten en emoties, en daarbij in staat is om woorden te geven aan die gevoelens, verstevigt de mentale gezondheid. Volgens Von Humboldt, en met hem vele pedagogen, filosofen en onderwijskundigen, moet onderwijs erop gericht zijn de mens te vormen, met menselijkheid als doel. “Ieder individu moet, afhankelijk van zijn behoeften en mogelijkheden, en gebonden aan de grenzen van zijn kracht, de kans hebben zich te ontwikkelen volgens zijn innerlijke persoonlijkheid,” stelt Von Humboldt in zijn Gesammelte Schrifte (deel I, p. 111).

Wilhelm von Humboldt blaast in een rumoerig Europa het klassieke humanistische vormingsideaal nieuw leven in. Onderwijs moet niet primair gericht zijn op een beroep of specialisatie, maar de volledige mens vormen. Vorming, Bildung, heeft menselijkheid als doel. Bovendien moet onderwijs vrij van staatsinmenging en voor iedereen toegankelijk zijn. 

Rechten van het kind

Circa 150 jaar na het overlijden van Von Humboldt staat zijn ideaal nog fier overeind. Dit blijkt uit het in 1989 ondertekende internationale verdrag over de rechten van het kind, waar ik twee artikelen uitlicht:

De Staten die partij zijn, komen overeen dat het onderwijs aan het kind dient te zijn gericht op:

• 1a. de zo volledig mogelijke ontplooiing van de persoonlijkheid, talenten en geestelijke en lichamelijke vermogens van het kind;
• 1d. de voorbereiding van het kind op een verantwoord leven in een vrije samenleving, in de geest van begrip, vrede, verdraagzaamheid, gelijkheid van geslachten, en vriendschap tussen alle volken, etnische, nationale en godsdienstige groepen en personen behorend tot de oorspronkelijke bevolking.

Burgerschap en Bildung

In het onlangs verschenen Pisa-rapport wordt de noodklok geluid over de afnemende lees- en rekenvaardigheden van leerlingen. Het lijdt geen twijfel dat basisvaardigheden als rekenen, schrijven, lezen en digitale geletterdheid essentieel zijn voor maatschappelijk slagen en persoonlijk welzijn. De in het verdrag genoemde ‘ontplooiing van de persoonlijkheid, talenten en geestelijke en lichamelijke vermogens van het kind’ komen hierbij echter niet expliciet aan bod. In het rijtje basisvaardigheden staat ook burgerschap, een vakoverstijgende opdracht waar veel scholen mee worstelen en die niet uitvoerbaar is als leerlingen niet zelf mee mogen bouwen aan hun school.  

Aandacht voor Bildung in de zin van zelfkennis en zelfreflectie, het ontplooien van het ‘ik’ in relatie tot ‘de ander’ en ‘de wereld’, moet bij de wettelijke burgerschapsopdracht enigszins tussen de regels door gelezen worden. Of er ruimte voor is, en hoe, verschilt per school en vaak zelfs per docent. Dat maakt het een veel te grijs gebied, want burgerschap kan niet zonder Bildung.

Tienerbrein

Dat het investeren in persoonsvorming essentieel is voor de cognitieve ontwikkeling, wordt stevig bepleit door voormalig hoogleraar neuropsychologie Jelle Jolles. De inmiddels gepensioneerde Jolles schreef twee bestsellers over het tienerbrein. Daarin stelt hij onder meer: “Investeren in de persoonlijke groei van mensen gaat niet ten koste van de cognitie, het is nódig voor de cognitie. Je hebt die groei nodig voor je executieve functies: voor plannen, argumenteren, keuzes maken, voor het overzien van consequenties. Dat je bedenkt: als ik nu met mijn vrienden naar het café ga, is de kans groot dat ik morgen een slechte toets maak, dus ik doe het niet.”

Écht luisteren

Aandacht geven aan mentale gezondheid op school kan door middel van gastlessen en themaweken, vergelijkbaar met het project ‘lentekriebels’ of de ‘week van de economie’. Maar dat is wel de weg van de minste weerstand: de school koopt dan een project in en kan het onderwerp weer netjes afvinken. Veel beter is het om docenten te scholen in het oppikken van signalen, in gespreksvaardigheden en in het aanbieden van duidelijke informatie over waar jongeren terecht kunnen voor een luisterend oor of een doorverwijzing.  Uit diverse onderzoeken blijkt dat wat jongeren het meest missen op school maar ook vaak thuis, is om gehoord te worden in een veilige, laagdrempelige omgeving. 

Het ontwikkelen van een gezonde, veerkrachtige persoonlijkheid hoort ingebed te zijn in het curriculum, met alle ruimte voor de voorstellen en wensen van jongeren zelf. Het is hoog tijd om écht naar hen te luisteren. 

Bibliografie

[1] Hoe zorg je dat iets niet gebeurt? Deze kinderpsychiater zweert bij preventie - De Correspondent

[2] https://www.unicef.nl/nieuws/2023-05-19-geef-meer-aandacht-aan-mentale-gezondeid-op-school

[3] Drs. Jo Nabuurs, Wilhelm von Humboldt | Humanistische Canon

[4] Verdrag inzake de rechten van het kind, New York, 20-11-1989

[5] Jelle Jolles, ‘Stop met het beeld van die storende, luie puber die lastig is en niet luistert’

[6] www.ease.nl